Mindfulness met een VR-bril op je neus

Grootschalig onderzoek van het Trimbos Instituut wijst uit dat ruim vier op de tien Nederlanders in zijn leven te maken krijgt met een psychische aandoening als een stemmings- of angststoornis of stoornis door middelengebruik. Een deel van hen heeft baat bij mindfulness, maar lang niet iedereen weet zich er toe te zetten of het vol te houden. Koen Damen vroeg zich af: kan virtual reality hier een oplossing bieden?

Tekst: Jolanda van den Braak

Tijdens zijn studie Industrial Design aan de TU Eindhoven raakte hij gefascineerd door virtual reality-technologie. Dus toen Koen Damen een onderwerp moest bedenken voor zijn Final Master Project, nam hij contact op met het Hyperspace Institute, de beroepsvereniging voor bedrijven die zich met virtual en augmented reality bezighouden. ‘Voor welke organisatie kan ik een VR-applicatie ontwikkelen die van maatschappelijke meerwaarde is?’, vroeg hij. ‘Ga maar eens praten met de GGzE, de Eindhovense instelling voor geestelijke gezondheidszorg’, adviseerden ze hem. Daar reageerde men enthousiast en behulpzaam.

Hier en nu

Het eerste half jaar van zijn onderzoek dook Koen in de literatuur en bezocht hij de instelling om te achterhalen op welke manier VR interessant zou kunnen zijn voor de behandeling van cliënten met een psychische aandoening. Dat zette hem op het spoor van Mindfulness Based Cognitive Therapy (MBCT). “Mindfulness is intensieve therapie die je leert om in het hier en nu te zijn en hoe je kunt omgaan met negatieve gedachten. De GGzE biedt cliënten een achtweekse training aan, waarvan ik zelf ook een paar sessies heb gevolgd om te ervaren wat het is, wat het van je vraagt en wat het met je doet. En natuurlijk om me te bezinnen op de vraag: hoe kan VR hierbij van meerwaarde zijn?”

Zingende vogels

“Een van de oefeningen bestond eruit dat we tien minuten lang met veel aandacht onze omgeving in ons moesten opnemen. Ondertussen moesten we bij onszelf nagaan wat we daar prettig en minder prettig aan vonden en wat hiervan het effect was op ons lichaam. Ik realiseerde me dat visuele prikkels behulpzaam zouden kunnen zijn bij een oefening als deze; dat VR het eenvoudiger kan maken je eigen gedachtestroom te stoppen en je over te geven aan het hier en nu.” Overtuigd van de potentie van VR voor de behandeling van mensen met mentale problemen, ging Koen aan de slag met het ontwikkelen van zijn applicatie (voor de Samsung Gear VR-bril). Hij ontwierp drie oefeningen en bijbehorende omgevingen: een bos met ruisende bomen en zingende vogels waarin de gebruiker rustig kan ronddwalen, een verzameling grotere en kleinere kiezelstenen die op elkaar gestapeld kunnen worden en een bloem waarvan de knop heel langzaam opent waarop de deelnemer zijn aandacht kan richten.

Balen, maar …

Koen vond twee cliënten van de GGzE-mindfulnesstraining bereid om zijn applicatie te testen. “Ik had gehoopt op meer belangstellenden, maar een aantal deelnemers was erg huiverig. Dat is bij nader inzien niet vreemd: het zijn psychisch kwetsbare mensen en meedoen aan een onderzoek brengt extra spanning en onzekerheid met zich mee. Ik baalde er wel van, maar het bevestigde ook dat mijn onderzoek en app juist voor deze doelgroep van waarde kan zijn. Want hoe makkelijker zij goed met mindfulness aan de slag kunnen, hoe groter de kans dat zij er baat bij hebben. Om te ontdekken of een VR-tool het voor mensen zonder mindfulnesservaring aantrekkelijker maakt om met mindfulness te starten, testte Koen zijn VR-app op dertig medestudenten. Hij verdeelde hen over een controle- en een conditiegroep en liet de eerste groep een reguliere ademhalingsoefening uitvoeren, zonder VR. De conditiegroep kreeg een aandachtsoefening met VR-bril. “Zo kwam ik er onder andere achter dat het voor de conditiegroep makkelijker was om zich op een virtuele bloem te concentreren, dan voor de controlegroep op hun eigen ademhaling; een goede aanwijzing dat VR het beoefenen van mindfulness inderdaad kan stimuleren.”

Kroon op het werk

Andere bevindingen uit het onderzoek van Koen: VR sluit je af van je directe omgeving, waardoor het makkelijker is je op de mindfulnessoefening te concentreren en je sneller uit je gedachtestroom loskomt. VR maakt mindfulness bovendien ‘tastbaar’, wat helpt om mensen die het idee hebben dat mindfulness nogal zweverig is, over de streep te trekken. En omdat deelnemers één oefening per keer kunnen uitvoeren, terwijl zij de andere oefeningen al in het menu klaar zien staan, maakt de app nieuwsgierig, wat de deelnemer stimuleert om vol te houden en door te gaan. Koen is begin 2018 afgestudeerd en werkt sinds februari van dat jaar als Creative Projectmanager bij VR Owl, een Utrechts bureau dat VR- en AR-oplossingen bedenkt voor uiteenlopende bedrijven. Zijn VR-project heeft hij overgedragen aan het eLab van de GGzE waar nieuwe eHealth toepassingen worden ontwikkeld voor de geestelijke gezondheidszorg. Het winnen van de Saganet Award 2018 ziet Koen als een grote waardering voor zijn onderzoek. “Maar de kroon op mijn werk is de reactie van mijn twee proefpersonen van de GGzE. Van hun mindfulnesstrainer hoorde ik dat zij gevraagd hebben of ze weer met VR aan de slag kunnen. Mijn applicatie had hen erg geholpen. Dat is toch geweldig!” [streamer] ‘Makkelijker om je op een virtuele bloem te concentreren dan op je eigen ademhaling’