door: Joeri Oltheten en Karel Millenaar
Een speelse manier om jongeren te laten meedenken en meedoen bij het vormen van een eerlijke maatschappij
Burgerschap op school
De dialoog over de maatschappij kan en moet plaatsvinden op school: sinds 2006 is de zogenaamde socialisatiefunctie van scholen vastgelegd in de burgerschapsopdracht. Scholen zijn verplicht om door middel van burgerschapsonderwijs leerlingen een goede sociale basis te geven bij het vinden van hun plek in onze dynamische samenleving. De onderwijsinstellingen zijn vrij om zelf te bepalen hoe zij hier aandacht aan besteden en inhoud aan geven zolang de lessen ‘actief burgerschap en sociale integratie’ bevorderen. Op mbo-scholen wordt het vak Loopbaan en Burgerschap gegeven, in het voortgezet onderwijs Maatschappijleer.
Burgerschapsvorming op school is volgens Stichting Leerplanontwikkeling ‘niet bedoeld om brave burgers voort te brengen’. Democratisch burgerschap geeft recht op een afwijkende mening en vraagt om een gezonde dosis wantrouwen. De kennis over burgerschap komt niet alleen uit een boekje maar wordt ook geleerd door te oefenen in de praktijk.
Uit onderzoeken van de Inspectie van het Onderwijs en de Onderwijsraad blijkt dat de ontwikkeling van het burgerschapsonderwijs stagneert. Scholen bieden vrijwel allemaal activiteiten aan maar hebben vaak geen geëxpliciteerd curriculum met concrete leerdoelen en een daarop afgestemd aanbod. Hoe zorg je ervoor dat leerlingen leren reflecteren op hun eigen idealen en die van anderen? Hoe stimuleer je zelfontplooiing en ontwikkeling van eigen waarden en normen van leerlingen?
Burgerschap en games
De subjectiviteit van de samenleving maakt het een complex onderwerp om te behandelen. Een gesprek voeren over de maatschappij is noodzakelijk, maar ook erg lastig. Wij hebben middelen nodig om het gesprek te vergemakkelijken. Het is fijner om te praten over iets wat zichtbaar en tastbaar is dan wanneer het abstract blijft.
Spelvormen kunnen worden ingezet om kennisoverdracht te bevorderen. Applied games stimuleren deelnemers hierbij om de juiste antwoorden te vinden op bepaalde kwesties. Deze aanpak werkt goed wanneer de spelmakers antwoorden van tevoren objectief kunnen vaststellen. In het geval van een subjectief onderwerp als de samenleving van de toekomst is deze aanpak echter minder relevant. Het gaat in dit geval veel meer om het kunnen stellen van de juiste vragen.
Op zoek naar het goede leven
De uitdaging voor Fourcelabs was duidelijk: ontwerp een onderwijsspel dat handvatten biedt om het gesprek te voeren over de samenleving, de juiste vragen te stellen en oplossingen te bedenken. Het spel diende te functioneren als systeem voor sociale experimenten in een herkenbare setting.
Wij bedachten een spel met een eerstepersoonsperspectief dat aanleidingen creëert om over de samenleving te praten, over verwachtingen, normen en idealen. Spelers maken deel uit van een gemodelleerde samenleving. Iedere speler heeft een andere uitgangssituatie op woon- en werkgebied. De een is krantenbezorger, de ander bankmedewerker. Het doel van het spel is om ‘het goede leven’ te leiden. Spelers krijgen te maken met onverwachte gebeurtenissen (promotie, ontslag, ziekte) en nemen beslissingen voor hun eigen toekomst. Om beurten zijn spelers ook president van de samenleving. In deze rol kunnen zij voorstellen doen voor de gehele samenleving. De besluitvorming vindt op democratische wijze plaats. Spelers kunnen gebruikmaken van elkaars creativiteit en inzichten om tot nieuwe oplossingen te komen.
Het spel is erop gericht vragen op te roepen bij de spelers. Wat is het goede leven? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat iedereen het goede leven kan leiden? Wie is verantwoordelijk wanneer iemand niet kan rondkomen? Is dat de persoon zelf, de staat of de samenleving als geheel? Om het gesprek over deze vragen zoveel mogelijk te faciliteren, hebben wij gekozen voor een kaart- en bordspelvorm.
Eerste tests
In de periode eind 2014-medio 2015 hebben wij het spel getest in drie sessies met spelers van verschillende leeftijden en achtergronden: bestuursleden van de Vereniging Basisinkomen, docenten maatschappijleer, Fourcelabs-medewerkers, een marketingmanager van een grote bank, een ict-projectmanager en sociaal ondernemers. Wij ontdekten dat het spel het beste tot zijn recht komt bij 5 spelers. Spelers identificeerden zich met hun rol en maakten persoonlijke keuzes met betrekking tot huisvesting, burgerlijke staat en betaald werk. In ieder spel droegen deelnemers andere oplossingen aan voor problemen in de samenleving zoals langdurige werkloosheid, inkomensongelijkheid en schulden. Zo werd een werkloosheidswet ingesteld, een basisinkomen ingevoerd en vond een schuldsanering plaats. De ene speler werd ondernemer en nam personeel in dienst, de ander ging failliet. Tijdens nabesprekingen gaven spelers aan het spel te ervaren als ‘vermakelijk’ en ‘origineel’ maar ook als ‘realistisch’ en ‘confronterend’. Aan de hand van de ervaringen en feedback hebben wij het spel op enkele punten aangepast. Een voorbeeld hiervan is de mate van schaarste (of overvloed) aan middelen en mogelijkheden die spelers in de samenleving ervaren.
Speltests op scholen
De doelstelling is om ‘Op zoek naar het goede leven’ te laten opnemen in het burgerschap-lescurriculum van middelbare scholen en mbo-instellingen in heel Nederland. Het spel dient aan te sluiten op de door Stichting Leerplanontwikkeling onderscheiden domeinen van burgerschapsonderwijs: democratie, participatie en identiteit.
Het ontwikkelproces van ‘Op zoek naar het goede leven’ is open en onderzoekend. Hierbij betrekken wij zoveel mogelijk de doelgroep van scholieren, studenten en docenten. In het schooljaar 2015-2016 testen wij het spel op onderwijsinstellingen in heel Nederland. Verschillende scholen hebben enthousiast gereageerd op het project en deelname toegezegd. In de komende weken zullen tests plaatsvinden op onder andere ROC van Amsterdam, ROC Utrecht en het Da Vinci College in Dordrecht.
Wij begeleiden, filmen en analyseren de speltests. Na de tests interviewen we de leerlingen over hun indruk van het spel en de kwesties die tijdens het spelen aan bod zijn gekomen. De focus ligt op de leerzaamheid, herkenbaarheid en het spelplezier. Daarnaast is de input van de docenten essentieel voor de ontwikkeling van het spel. ‘Op zoek naar het goede leven’ is een instrument om de dialoog in hun lessen te faciliteren en dient een zo groot mogelijke didactische meerwaarde te hebben. De speltests dienen ook om meer bekendheid en steun voor het project te genereren. Hiertoe wordt een social media-campagne opgezet.
Medio 2016 wordt een online kennisplatform gelanceerd waarop deelnemende scholen ideeën en ervaringen uitwisselen. Er vindt een uitwisseling plaats tussen leerlingen van verschillende onderwijsinstellingen om het spel samen te spelen. Aan het einde van ieder schooljaar presenteren scholieren en studenten de meest interessante oplossingen bij landelijke evenementen.
Eerste speltest
Eind oktober 2015 vond de eerste speltest van Op zoek naar het Goede Leven plaats bij ROC van Amsterdam. De spelers waren tweedejaars studenten van de opleiding onderwijsassistent. De groep van vijftien studenten werd ingedeeld in drie spelgroepen. Na een korte introductie speelden de studenten gedurende ongeveer een uur. Vervolgens werd het spel en de opzet met alle deelnemers geëvalueerd. De algemene indruk van het spel was positief, zowel bij de studenten als de docent.
De grootste uitdaging was om het spel in een relatief kort tijdsbestek uit te leggen, te spelen en nabespreken. Spelers gaven aan dat zij het in eerste instantie uitdagend vonden om het spel te begrijpen en er gaandeweg steeds meer plezier in kregen. Zij konden zich vrij gemakkelijk inleven in de hen toebedeelde rol en toekomstideaal. In het begin baseerden veel spelers hun keuzes op eigen belang en door onverwachte, negatieve gebeurtenissen (schuldenlast en faillissementen) ontstond het besef dat samenwerking essentieel was om het spel in goede banen te leiden. Er ontstonden levendige discussies over de door presidenten te nemen maatregelen. De aangedragen oplossingen varieerden van belastingmaatregelen (verhogingen en verlagingen) tot de invoering van een sociaal dividend voor alle burgers. Alle deelnemers gaven aan het spel in een volgende testfase opnieuw te willen spelen.
De docente ziet veel potentie om het spel in te zetten bij de lessen Loopbaan & Burgerschap, vooral vanwege de verbinding die het spel legt met de maatschappelijke realiteit. Hierbij is het belangrijk om de in het spel gehanteerde begrippen in een voorafgaande les te behandelen en van context te voorzien. Hieruit ontstond het idee om een drietal lessen te verzorgen over arbeid, inkomen en ongelijkheid: een eerste les gericht op de begrippen en theorie, een tweede les die volledig bestaat uit een speltest en een afsluitende derde les voor het nabespreken van ervaringen en bedachte oplossingen.
Resultaat
‘Op zoek naar het goede leven’ wil een wezenlijke bijdrage leveren aan de bewustwording van jonge mensen over de samenleving waar zij deel van uitmaken. Om een actieve bijdrage te kunnen leveren aan de maatschappij en daartoe bereid te zijn is het van belang dat je weet wie je bent en waarvoor je staat. Wij schatten in dat Op zoek naar het goede leven een stimulans betekent voor het ontwikkelen van een kritische houding, empathie, samenwerking en het nadenken over eigen en andermans dromen, ambities en idealen.